JOURNAL OF ENGINEERING AND MANAGEMENT

Transition to industry 5.0 with ai and digilitalization of production systems

M. Bakator — 2024-04-01

This paper presents a comprehensive framework for integrating advanced artificial intelligence (AI) and digitalization into manufacturing processes, and contributing to the transition towards Industry 5.0. By focusing on a human-centric approach, advanced AI integration, sustainability, and flexibility, the study outlines strategies for enhancing production systems and competitiveness in enterprises. The main goal was to develop a model that outlines the transition process towards Industry 5.0. Additionally, suggestions and guidelines for improving enterprise production systems and competitiveness are discussed. The findings suggest that embracing digital transformation, collaborative robotics, and continuous innovation are vital for achieving operational efficiency, environmental sustainability, and personalized customer experiences. The paper highlights the importance of ethical practices and continuous learning in fostering a resilient and innovative industrial ecosystem.

Benchmarking kao dio strategije unapređenja poslovanja – empirijsko istraživanje poznavanja i primjene od strane menadžera u MSP sektoru u Crnoj Gori

B. Melović — 2024-04-01

Jačanje konkurentske prednosti, u uslovima koje karakterišu izuzetno kompleksni uticaji iz okruženja i kontinuirane promjene, nameću potrebu za preciznijim mjerenjem poslovnih performansi kompanija i njihovim unapređenjem. Relevantna znanja neophodna menadžerima za donošenje optimalnih poslovnih odluka, jednim dijelom mogu se dobiti primjenom benchmarkinga. Otuda se predmet istraživanja u ovom radu odnosi na analizu stepena poznavanja i primjene benchmarkinga u sektoru malih i srednjih preduzeća (MSP) u Crnoj Gori, koja čine najveći procenat crnogorske privrede. Empirijsko istraživanje je sprovedeno na uzorku od 42 preduzeća iz MSP sektora. Rezultati istraživanja pokazuju da menadžeri u Crnoj Gori benchmarking smatraju važnim za unapređenja poslovanja. Međutim, nivo njegove primjene nije na zadovoljavajućem nivou usled nedostatka znanja koje je potrebno za njegovu adekvatnu implementaciju. Menadžeri bolje poznaju i shodno tome više primjenjuju interni i konkurentski benchmarking, u poređenju sa ostalim vrstama, dok benchlearning ima najmanji stepen primjene. Najveći broj ispitanika smatra da su glavne prednosti korišćenja benchmarking koncepta postizanje konkurentske prednosti, otvaranje novih poslovnih mogućnosti i usmjeravanje na postizanje maksimuma u poslovanju. Dobijeni rezultati mogu poslužiti menadžerima u cilju daljeg unapređenja poslovanja i jačanja konkurentske prednosti.

Hidroenergetski potencijal sliva rijeke Sutjeske

M. Kašiković — 2024-04-01

Energija predstavlja veoma važan faktor razvoja. Potrebe za električnom energijom su u stalnom porastu. Veliki dio proizvedene energije u svijetu dolazi iz neobnovljivih izvora energije, uglavnom fosilnih goriva za koje se smatra da su glavni razlog za globalno zagrijavanje. Dobro isplanirana i efikasna upotrreba svih dostupnih energetskih izvora , a posebno obnovljivih izvora, je neophodna da bi se ispunili zahjevi energetske potražnje. Hidroenergija predstavlja jedan od najvažnijih obnovljivih izvora energije. Značajan dio hidroenergetskoh potencijala je već iskorištem izgradnjom i radom velikih hidroelektrana, dok su manji vodotoci i dalje velikim dijelom neiskorišteni. Male hidroelektrane imaju neznatan negativan uticaj na životnu sredinu , za razliku od konvencionalnih energetskih postrojenja. U radu je predstavljen hidropotencijal sliva rijeke Sutjeske, tj navedene su mogućnosti izgradnje malih ehidroelektrana. Rijeka Sutjeska velikim dijelom prolazi kroz istoimeni nacionalni park. Na rijeci Sutjesci i njenim pritokama Hrčavki, Jabušnici, Klobučarici i Sušici (Suhi) pklanirana je izgradnja 13 malih hidroelektrana sa različitm tehničkim riješenjima. Na osnovu toga može se zaključiti da ovaj sliv ima značajan tehnički iskoristiv hidropotencijal koji je za sada neiskorišten.

Proces održavanja tehničkih sistema

M. Radovanović — 2024-04-01

U preduzećima, na glavne faktore proizvodnje, u velikoj mjeri utiče odrţavanje, koje ima vrlo pozitivan uticaj na postizanje dobrih poslovnih rezultata, ukoliko se sprovodi na adekvatan način. TakoĎe, adekvatno sprovedeno odrţavanje nesporno utiče i na niţe troškove proizvodnje i cjelokupnog poslovanja.Tehničkoodrţavanjesistema (mašinaipostrojenja) obuhvatapostupkekojiimajuzacilj da spriječepojavustanja u otkazuilizastoju, kao i da vrate sistem iz stanja u otkazu ponovo u stanje u radu u što kraćem vremenskom periodu i sa što niţim troškovima, a da se pri tome uzmu u obzir uslovi okoline i organizacije rada.U ovom radu je dat primjer opšte procedure odrţavanja vozila za teretni i putnički transport, u kojoj je definisan redoslijed i način na koji se izvode aktivnosti u procesu preventivnog i korektivnog odrţavanja vozila koji omogućava odvijanje transportnih procesa u smislu tehničke ispravnosti vozila.Glavni cilj cjelokupnog procesa odrţavanja voznih parkova jeste da se vozila vrate u stanje „u radu“ nakon što su dospjela u stanje „u otkazu“, kako bi bila dostupna i svrsishodna za obavljanje transportnog procesa.

Modelling and optimisation of power consumption and productivity in milling of thin-walled parts

B. Sredanovic — 2024-04-01

A high percentage of mechanical parts in the metalworking industry (automotive, medical, energetic sector, and etc.), refers to thin-walled structures with optimized shapes and dimension, which produce on high or semi batch production principle. Production processes management, in mentioned industry and production systems, requires the development of appropriate information technologies based automatic systems. Planning and control systems are based on computer-aided technologies. Basis of this system are mathematical-logical models commonly, which is quantitatively link between input process parameters and process performance indicators (output parameters). In this study, modelling of total power consumption and process productivity was performed. Total power consumption and the process productivity were modelled, as very important output indicators in efficient and sustainable production. The modelling is based on the experimental analysis of the machining process during machining of thin-walled parts made of C45E (AISI 1045) carbon steel. Modelling was performed using the least squares method, with the use of ANOVA statistical analysis for the purpose of defining the input factors significance. Depth of cut, milling width and feed per tooth were used as input cutting parameters. Input cutting parameters combined experimental analysed according to Taguchi experimental plan. Based on developed adequate and sufficiently accurate mathematical models, optimization procedure was performed. The goal of optimisation was to minimize the power consumption and maximise productivity.

Synergy between marketing strategies 4.0 and knowledge management processes in small and medium enterprises

S. Ugrinov — 2024-04-01

In an era marked by digital transformation, SMEs face the imperative of embracing Marketing Strategies 4.0 to remain competitive and sustainable. This paper, grounded in an extensive literature review, explores the profound impact of Marketing Strategies 4.0 on SMEs. Challenges encountered by SMEs in adopting Marketing Strategies 4.0 are discussed, including financial limitations and resistance to technological change. This scientific paper investigates the convergence of Marketing Strategies 4.0 and Knowledge Management Processes within the context of Small and Medium Enterprises (SMEs). In today's digital landscape, SMEs face unique challenges in harnessing the power of data-driven marketing while effectively managing their organizational knowledge. Marketing Strategies 4.0 are explored, shedding light on how SMEs can position themselves for continued success. In conclusion, this paper underscores the pivotal role of Marketing Strategies 4.0 in the SME landscape and offers guidance for SMEs to navigate the digital marketing terrain, drawing from the wealth of knowledge within the literature. As SMEs play a pivotal role in economic development, understanding the symbiotic relationship between modern marketing strategies and knowledge management is essential for sustainable growth in the 21st century.

Primjena i potencijal biomase u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini

J. Vlatković — 2024-04-01

Bosna i Hercegovina raspolaže sa značajnim energetskim potencijalom, pričemu se najviši ističe hidropotencijal, a u posljednje vrijeme nešto veća pažnja se posvećuje i energiji vjetra. Pored obnovljivih izvora energije, u značajnoj mjeri su zastupljeni ali i iskorišćeni neobnovljivi odnosno konvencionalni izvori energije. Uslijed štetnog uticaja na životnu sredinu i drugih negativnih faktora koji se javljaju usljed sagorijevanja fosilnih goriva, nameće se potreba za što većom upotrebom obnovljivih odnosno nekonvencionalnih izvora energije. Kada su u pitanju fosilna goriva, veliki problem predstavlja i sve veća iskorišćenost fosilnih goriva koja se za razliku od nekonvencaionalnih izvora energije, ne obnavljaju. Pored navedenog, bitno je još i napomenuti da uvođenjem novih tehnika i tehnologija, raste i potražnja za električnom, ali i toplotnom energijom. Jedan od obnovljivih izvora energije koji nije dovoljno iskorišćen i kome se ne posvećuje dovoljna pažnja u Bosni i Hercegovini je biomasa, te će u ovom radu biti detaljnije prikazana primjena i potencijal biomase u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini.

Procjena bilansa emisije CO2 iz termoelektrana sa količinom apsorbovanog CO2 šumama u Republici Srpskoj

S. Vasković — 2024-04-01

Ovaj rad bavi se komparacijom količina emitovanog ugljendioksida sa termoelektrana u Republici Srpskoj sa apsorbovanom količinom CO2 u okviru procesa fotosinteze kroz postojeće drvne zalihe u šumama i ostvareni drvni priraštaj šuma na teritoriji Republike Srpske. Pošto CO2 po definciji ima negativan uticaj na klimu na planeti Zemlji i obzirom na uzrokovanje efekta staklene, bašte dolazi do dodatnog zagrijavanje naše planete. Postoje generalno dva postupka procjena i određivanja emsija CO2 iz termoelektrana: na osnovu prethodno definsianih matematičkih modela i izmjerene potrošnje uglja. Mjerne metode koje se koriste za uzimanje uzoraka su: neekstraktivne (mjerne sonde i uređaji se nalaze unutra ili u dimnom kanalu) i ekstraktivne (uzorak se uzima iz dimnog kanala i vodi u uređaj gdje se analizira). Senzori na osnovu koji se određuje sastav, dijele se na: elektrolitski, optički, kalorimetrički i fotometrički. Izračunate i procjenjene emisije sa postojećih termoelektrana u Republici Srpskoj komprairane su sa ekvivalentom skladištenja CO2 u šumskoj biomasi sa kojom raspolaže Republika Srpska iz čega su izvedeni vrlo zanimljivi dijelovi zaključaka po pitanju CO2 nutralnosti energetskog sektora koji se odnosi na termoelektrane Republike Srpske.